Sa limba sarda comuna est naturale, no est artifitziale pro nudda

«Sa limba sarda comuna bolet rapresentare una “limba pandela”, unu istrumentu de mediatzione pro potentziare s’identidade colletiva nostra rispetende totu sas variedades locales» si leghet in s’introdutzione de sa chirca.
«Sa limba sarda comuna est tzentrale e naturale» at naradu Roberto Bolognesi de s’Universidade de Amsterdam chi at fatu unu istùdiu pròpiu supra de sa limba comuna. Bolognesi, espertu de dialetologia computatzionale, at fatu un’analisi cumparativa intre sas variedades linguìsticas impreende unu mètodu istatìsticu obietivu.
«Comente podet èssere artifitziale si est sa matessi pro su 92% a su sardu chi est faeddadu in Abbasanta?» at sighidu su professore - «Est tzentrale ca est una variedade de mesania. Duncas no est campidanesu, no est nugoresu ma no est ne mancu logudoresu». A bandas de Abbasanta, finas Atzara non est distante meda (setzi su 11,94%), sighit Pattada de su 12,11%, Orane de su 20,55% finas a nch’arribare a Santu Juvanne Suergiu chi est sa variedade prus distante ma petzi de su 28,20%. Foneticamente sa LSC est sa matessi pro su 76,62% a sa variedade sarda prus distante. S’orgolesu, chi est una de sas variantes prus indedda, pro sa fonètica est distante Petzi de su 17,07%.


Juvanna Tuffu (dae sa rubrica Sa limba nostra de SardegnaVentirighe n. 51)

Su 58% de sos sardos bolet una forma iscrita ùnica de sardu

Su sardu non s’allegat a livellu istitutzionale ca paret chi non deghet. Ma si andamus a bìdere ite ant rispostu sos intervistados a sa pregunta “Ses de acordu a pònnere una forma iscrita ùnica pro sos documentos de sa regione sarda?”, amus a abbarrare ispantados. Su 58% de sos sardos est de acordu pro s’impreu de una forma iscrita ùnica. Duncas una pertzentuale manna meda. Custa est una pregunta chi at chertu a pònnere in su cuestionàriu su Presidente de sa Regione Soru ca boliat cumprèndere si una forma iscrita ùnica de sardu (chi b’est giai) sos sardos la bolent. Sa Giunta regionale, difatis, at adotadu su 18 de abrile de su 2006 sa limba sarda comuna (LSC). Unu fatu de importàntzia istòrica ca s’Istatutu de sa Regione est istadu bortadu in limba sarda pro sa prima borta.
Sa gherra a sa limba sarda.
A dolu mannu, medas (mescamente intelletuales) sunt sighende a fàghere sa gherra a sa limba sarda comuna. A bortas est gente chi no allegat su sardu, ma mancu su tataresu, su gadduresu o cale si siat àtera limba minoritària.
Àteras bortas est gente chi su sardu lu connoschet bene ma narat chi unu sardu ùnicu iscritu est contràriu a sas variantes locales. Est mescamente a custos chi bisòngiat a fàghere cumprèndere chi su fatu de iscrìere sighende unu istandard e règulas iscritas tzertas non cheret nàrrere pro nudda a èssere contra a sas variantes de cada bidda. Sa limba comuna “est una richesa manna” comente at naradu su presidente Soru in Paule. E no est unu perìgulu ca cadaunu sighit a faeddare in sa limba de sa tita sua, ma cando s’iscriet diat tocare a sighire tzertas règulas ca gosi càpitat in totue.
Bastat de pessare a su chi ant fatu in Catalugna o in Friuli, in ue b’at variantes medas comente in Sardigna ma nche sunt resèssidos a tènnere una limba istandard. E proite non lu devimus fàghere in s’ìsula nostra?
Criticas a sa limba sarda comuna
“Limba bona petzi in sos iscafales”, “limba chi non podet tènnere sa presuntzione de èssere una limba bia”, “sa limba comuna naschet giai morta”, “limba artifitziale”. E galu: “limba imbentada”, “limba burocràtica”.
(Custu artìculu, iscritu in limba sarda comuna, impreat unu sardu imbentadu?)
Àteros allegant de “livellamento lessicale”, cando su lèssicu est lìberu.
S’urtima cosa indigna iscrita in unu cuotidianu sardu est chi sa limba comuna est unu mommoti comente Frankenstein e chi est un OGM. Chie allegat gosi allegat dae su muntone: non connoschet petzi su sardu e sas règulas de sa LSC ma no at letu ne mancu sa chirca chi est istada illustrada in Paule.

Juvanna Tuffu (dae sa rubrica Sa limba nostra de SardegnaVentirighe n. 51)

Su sardu de oe e de cras

Master in comunicatzione e tradutzione de limba sardaEst istadu unu fatu ispantosu de m'agatare su 27 de Freàrgiu coladu in cuss'aula a pustis de annos medas. S'aula in ue apo fatu sa prima de su litzeu e in ue mi so diplomada.
A mi torrare a agatare in Nùgoro in cussu litzeu e in cussa matessi aula a pustis de tempus meda m’at torradu a conca ammentos medas.
Unu master interessante in ue, pro sa prima borta in bida mea, so sighende sas letziones in limba. Sa limba chi m'ant imparadu mamma e babbu. Sa limba de sa pitzinnìa ma finas sa limba de oe e de cras: su sardu.
Cussos chi sighint su master sunt totus laureados e sunt, su prus, de Barbagia.
Sighende sas letzìones s'imparant cosas medas : chi sa limba sarda at milli annos comente limba iscrita.
A dolu mannu, b’at una vernacolarizatzione e una folclorizatzione de sa limba. E s’iscoberit chi sos problemas de sa limba sunt medas: tantu pro nàrrere, chi sas limbas minoritàrias sunt prus de sete mìgia e cada annu nde isparint a su mancu una deghina. Finas sa limba sarda est in perìculu. E totu custu finas pro curpa de sa globalizatzione. Una globalizatzione culturale e linguìstica.
Ma mescamente Internet, chi est unu istrumentu de sa globalizatzione, podet èssere una manera de defèndere su sardu.
Ma b’at un àteru problema de cussiderare: sa mancàntzia de ufitzialidade. Su sardu non si impreat, tantu pro nàrrere, in sa pùblica aministratzione ma est tratadu petzi pro usu interpersonale.
Su master est unu tentativu de mobilitare risorsas umanas pro sensibilizare supra de sa limba.
Tocat a pranificare, duncas, risorsas umanas ma finas e mescamente risorsas econòmicas pro tutelare e promòvere sa limba
Ma pro totu custu sos master non bastant. Bi cheret finas una polìtica linguìstica, bi bolet s’asseradu de sa limba, comente cale si siat assessoradu. Una cosa gosi b’est, tantu pro nàrrere, in Catalugna in ue bi sunt finas medas istitutziones linguìsticas.
Sa finalidade de unu progetu de polìtica linguìstica est de superare sa diglossia: sa cumpresèntzia de duas limbas, ma in ue una est prevalente e est impreada in àmbitos formales, imbetzes s’àtera est impreada petzi in cuntestos informales.
Cumbenit, duncas, a superare sa diglossia e arribare a su bilinguismu. Ma custu b’at a essere cando sas duas limbas, in custu casu su sardu e s’italianu, ant a podere nàrrere totu alleghende dae una limba a s’atera.

Juvanna Tuffu (SardegnaVentirighe n.48)

Una limba pro s’identidade.

Finas cussos chi narant chi non connoschent sas variantes locales, sunt de acordu cun su fatu chi sas limbas locales devent èssere promòvidas e sustènnidas. Sas pessones intervistadas sunt de acordu chi sos pitzinnos siant incoragiados a allegare sas limbas locales e chi custu siat fatu in ìscola. Sa limba locale devet èssere imparada paris cun sa limba istràngia.
S'84,7 % de sos pitzinnos est in favore (su 57,3% de su totu e su 27,4% in parte) de s'impreu de sa limba locale in ìscola.

Pitzinnos. Sos pitzinnos intervistados tenent dae sos 6 a sos 14 annos e ant naradu chi ant una connoschèntzia bona de sas limbas locales: su 42,9% allegat e cumprendet una limba locale, 36,4% non l’allegat ma la cumprendet, su 20,7%, nen l’allegat nen la cumprendet.
Sa connoschèntzia creschet finas a sa 5^ elementare si faeddamus de sas pitzinneddas. A pustis, in sas fases imbenientes, creschet pro sos òmines e minimat pro sas fèminas. Ite limba chistionant sas mammas e sos babbos cun sos fìgios? Faeddant sa limba locale petzi su 16,5%, mentres allegant s’italianu su 66,2%. Sos babbos impreant cun sos fìgios òmines sas limbas locales, mentres cun sas fìgias faeddant s’italianu. Comente chi bi siat cun sos fìgios una casta de còdighe de complitzidade, cosa chi non b’at cun sas fìgias.


Juvanna Tuffu (dae sa rubrica Sa limba nostra de SardegnaVentirighe n.51)

Diferèntzias de gènere

Sas fèminas allegant sas limbas locales de mancu. Allegant de prus s’italianu finas cun sos amigos. Tantu pro nàrrere, in sa classe de edade 15-24 annos, sas fèminas chi faeddant sa limba locale sunt su 45,8% contra a su 61,5% de sos òmines. Sa matessi cosa capitat si s’abbadiant sas àteras classes de edade. In sas comunas cun prus de 100 mìgia abitantes sas fèminas chi l’allegant sunt su 49,3% contra a su 64,4% de sos òmines.
Custu no ispantat ca capitat in cada cuntestu plurilinguìsticu. Sos linguistas pro mesurare su balore de una limba dant cara a su tantu de sas fèminas chi lu chistionant. Sas limbas chi si imparant a sos pitzinnos si narant maternas ca sunt sas mammas chi imparant sa limba a sos fìgios. E, a dolu mannu, cun sos fìgios allegant pagu su sardu. Ma b’at un’ispiegatzione sotziològica pro custu: sas mammas faghent semper pro sos fìgios su mègius e a lis imparare s’italianu cheret nàrrere pro issas a los agiudare pro s’avenire issoro. Sa limba, duncas, est bida comente unu istrumentu de avantzamentu sotziale.

Juvanna Tuffu (dae sa rubrica Sa limba nostra de SardegnaVentirighe n.51)

Limba in perìgulu. A sos antzianos su sardu, a sos pitzinnos s’italianu

«Cada 15 dies morit una limba minoritària. Sa globalizatzione at allestradu custu protzessu. Sas variedades linguìsticas sunt bidas comente sa biodiversidade: si si perdet, perdimus una parte bona de su patrimòniu culturale nostru». At naradu Anna Oppo, sotziòloga de s’Universidade de Casteddu.
Sa limba sarda est in perìgulu ca totus narant chi la connoschent ma pagos l’imparant a sos pitzinnos. Segundu istùdios internatzionales una limba est in salude si b’at gente noa chi l’allegat. Si sa limba non benit tramandada arriscat de si nche mòrrere. Sa trasmissione intergeneratzionale est dèbile in famìlia e in ìscola. Petzi su 16,5% allegat sa limba locale a sos fìgios e su 3,8% in ìscola ebbia.
Juvanna Tuffu (dae sa rubrica Sa limba nostra de SardegnaVentrighe n.51)

"Le lingue dei sardi". Una chirca sotziolinguistica

Paule. “Le lingue dei sardi” est su tìtulu de unu addòviu chi b’at àpidu su 5 de Maju coladu. Sunt istados illustrados sos resurtados de sa chirca sotziulinguìstica fata dae sas Universidades de Tàtari e de Casteddu e cummissionada dae sa Regione sarda subra de s'impreu de su sardu e de sas àteras limbas minoritàrias faeddadas in Sardigna.
Paule est una bidda chi no est istada isseberada a casu ca s’agatat in su tzentru de s’ìsula e calicunu nd’at allegadu comente “epitzentru ètnicu de sa Sardigna”.
Sa nostra est un’ìsula chi tenet una richesa manna chi àteras regiones non tenent. Non si chistionat petzi su sardu, ma s’allegant finas àteras limbas: su tataresu, su gadduresu, su tabarchinu, su catalanu. Unu patrimòniu mannu chi arriscat de si pèrdere e, si non damus cara, sa limba nostra a bellu a bellu at a iscumpàrrere. No est catastrofismu. A dolu mannu, est custa sa beridade.
Segundu una chirca Istat sa Sardigna est italòfona. S’allegat mescamente s’italianu, a su puntu chi sa regione nostra nche colat sa mèdia natzionale. Sos datos de sa chirca sarda cunfirmant, a dolu mannu, su chi narat s’Istat.
2550 intervistas, 77 sas Comunas sardas interessadas, duos grupos de intervistados, unu de pitzinnos dae 6 a 14 annos, e unu de mannos. Sas preguntas de su cuestionàriu fiant medas e diferentes, ma una de sas prus importantes fiat sa de noe: “A bandas de s’italianu, intre sas variedades linguìsticas faeddadas in Sardigna cale connoschet mègius?” Est essidu a pìgiu chi su 68,4% de sa populatzione faeddat sa limba locale, su 29% la cumprendet e petzi su 2,7% non faeddat nen cumprendet cale si siat limba locale.
Sighende a lèghere sos datos si podet bìdere chi b’at gente chi faeddat su sardu petzi in tzertos cuntestos. L’allegant de prus cussos chi istant in sas biddas minores e cussos chi tenent una laurea chistionant su sardu de mancu de totu sos àteros. In su tzilleri, in su traballu e finas in ìscola s’impreu de sa limba locale est minimadu. Sas fèminas mescamente no allegant sas limbas locales in sas biddas issoro e sos fìgios los creschent in italianu in su 90% de sos casos. In famìlia cun sos antzianos si faeddat su prus sa limba locale. Cun sos mannois si chistionat mescamente in sardu, ma cun sos fìgios su prus in italianu. Sas limbas locales sunt impreadas de mancu dae sas còpias e dae sos giòvanos. Si si colat dae sa famìlia a sos cuntestos istitutzionales si podet bìdere chi su sardu est impreadu pagu.

Juvanna Tuffu (dae sa rubrica Sa limba nostra SardegnaVentirighe n.51)

Custùmenes de Ulìana

Custùmene ulianesu de òmine. Cantadores a tenore.



In su recuadru de bassu fèminas cun su custùmene ulianesu. Ulianesas chi sunt in sa profissione de santu Lussùgliu

Tenores de Ulìana "Antoni Mereu"

Cussiderade chi custos chi cantant a tenore sunt totu pitzocheddos de 16 annos. Impromintent bene e sunt bravos aberu.

Boghes de Casteddusardu

M'est capitadu duos annos a como de m'agatare in Casteddusardu (chi in antis si naraiat Casteldoria)e intendere su coro chi cantaiat in crèsia. M'aiat fatu unu tzertu efetu, emotzionante meda, a su puntu de m'arpilire. Est bellu a andare in istiu, ma si si bolent ascurtare custas boghes galanas tocat de andare in tempus de Pasca, su "Lunissanti" comente narant sos abitantes de ie.

Umberto Eco e sa bellesa

Sa letura a sos tempos de Internet.

Comente sunt cambiadas sa letura e s’iscritura in custos urtimos annos? E comente sunt cambiadas cun Internet? Lèghere libros in su 2007 si podet galu?
Sunt pregontas chi sunt diventadas frecuentes. E custu est unu tema chi est istadu afrontadu dae meda gente e finas dae medas intelletuales. Duos sunt connotos e sunt Umberto Eco e Roger Chartier. Sun istados intervistados subra de custu argumentu dae su giornalista Enrico Regazzoni de su cuotidianu “La Repubblica” su 12 maju de su 1999.
Calicunu si dimandat si lèghere nche istragat. Segundu Chartier b’at àpidu unu cambiamentu de sas abitudines de sa letura. In antis si podiat lèghere unu libru in su letu prima de andare a corcare. Como su libru si podet lèghere in dae in antis a su computadore e cando unu bolet. B’at maneras medas de lèghere ma segundu Eco custas formas de letura esistiant giai dae su Medioevu ca podias abèrrere una pàgina de Virgìliu a casu, nche chircavas sa profètzia e poi tancaias su libru.
Cun Internet b’at maneras noas de lèghere e totus andant bene. B’at finas Cd-Rom in ue si podent annànghere cummentos sena cambiare su testu. Unu si podet chircare finas cale si siat libru, si lu podet iscarrigare dae Internet, si lu podet imprentare e a pustis si lu podet lèghere. Finas custu est unu modu de letura in Internet. Segundu calicun’ àteru bi diat èssere una casta de antagonismu intre su testu iscritu e intre su testu eletrònicu. Tocat de nàrrere chi su mundu eletrònicu cheret nàrrere letura mescamente. Sa Rete at revolutzionadu paritzas cosas ca in su matessi mamentu s’addòviant su testu, s’imàgine e su sonu e custu cambiat de su totu sa pràtica de sa letura. Cun Internet si sunt torradas a iscrìere sas lìteras, o comente si narat “sa e-mail”. Sa posta eletrònica at àpidu su mèritu de fàghere torrare a iscrìere chie no iscriiat prus dae tempus meda.
Eco narat chi su libru e Internet podent cunvìvere sena problemas mancari apant funtziones diferentes. Eco sighit narende chi no est beru chi su libru e Internet sunt inimigos. Bisòngiat finas de nàrrere chi una pertzentuale manna de gente chi navigat in sa Rete (allegamus de s’otanta pro chentu) in antis non leghiat nudda. Duncas podimus nàrrere chi est naschende una generatzione noa de letores de computadore.
Un’àtera pregonta chi tzertos intelletuales si ponent est custa: sunt sos iscritores a iscrìere sos libros? Paret chi nono, ca su libru chi leghimus non l’at fatu s’autore suo ebbia. E pro ite? Ca b’at chie iscriet, chie curregit, chie imprentat. Cadaunu tenet una funtzione pròpia e duncas unu libru tenet prus de unu babbu. Como cadaunu podet devènnere unu iscritore ca bastat de impreare cale si siat programma eletrònicu e gasi podet iscrìere, curregire, e in antis de imprentare podet isseberare sos caràteres, sos formados e sa gràfica chi si preferit.

J. T.